خانواده یعنی؟
خانواده پایدار یعنى تپیدن یک قلب در سینه همه اعضاى آن، یعنى روحى مشترک در چندین کالبد که باعث مى شود همگام و همراه یکدیگر به سمت کمال راه بپیمایند. در این خانواده، وحدت، هماهنگى و انسجام اهمیت بسیار دارد، تفرقه جایى ندارد و کار ها با شور و مشورت سرانجام مى گیرند.
براى داشتن یک کانون گرم و موفق باید قدم اول را درست برداریم و آن انتخاب همسر با ملاک هاى اسلامى است که مهم ترین آنها، ایمان و باورهاى صحیح، حسن خلق، تقوا و سلامت جسمى و روانى است. در این صورت است که مى توان به داشتن خانواده اى موفق امیدوار بود.
نظام خانواده
ما باید خانواده را به عنوان یک نظام در نظر بگیریم خواه متشکل از یک زن وشوهر و فرزندان باشد یا تک والدی یا چند نسلی و گسترده در هر صورت یک نظام است نه فقط مجموعه ای از افراد؛ با توجه به اینکه سبک زندگی در حقیقت دارای دو مولفه باور ها و ارزش ها ورفتار انسان است در نتیجه برای رسیدن به سبک زندگی اسلامی باید نظام اعتقادی و رفتاری را تبین کنیم در مورد خانواده موفق توحیدی هم باید این دو ویژگی مهم را مورد بررسی قرار دهیم.
اگر جامعه را مانند یک بدن انسان که از سلول های زیادی تشکیل یافته است، فرض کنیم. هر خانواده به منزله یک سلول برای جامعه است. اگر سلول های بدن؛ سالم باشند؛ بدن سالم خواهد بود. جامعه هم که متشکل از خانواده است، اگر خانواده سالم باشد، جامعه سالم خواهد بود. خانواده سرچشمه ای، برای دریای عظیم جامعه است.
کارکرد حیاتی خانواده
خانواده محل انتقال ارزش ها به یکدیگر است، خانواده مرکز پرورش مردان بزرگ و زنان قهرمان است؛ در دامن خانواده دانشمندان، هنرمندان، قهرمانان، سیاستمداران، ورزشکاران و ..... رشد و نمو پیدا می کنند. خانواده کارآمد آثار و برکاتی دارد که این آثار نه در محیط های آموزشی حاصل می شود، نه وسایل ارتباط جمعی و رسانه ها می توانند چنین اثرگذاری داشته باشند. خانواده موفق و کارآمد به حق، می تواند درمان بسیاری از آلام و اختلالات شدید روانی (که از آنها به سرطان عصبی یاد می کنند) باشد. اتمسفر و جو حاکم بر فضای خانواده موفق و مطلوب می تواند شفابخش بسیاری از دردهای به ظاهر بی درمان افراد در خانواده باشد. بنابراین، باید تلاش کرد تا خانواده ای موفق و کارآمد داشته باشید. وقت گذاشتن، مطالعه کردن، از تجربه دیگران و مشاوره برای خانواده ای موفق داشتن، سرمایه ای گهربار است نه هزینه و اتلاف وقت.
خانواده حساس‌ترین پایگاه رشد کودکان
خانواده ها به مثابه اصلی ترین پایگاه های رشد و شکوفایی شخصیت و پرورش مهارت های اجتماعی کودکان و نوجوانان, همانند حلقه های زنجیر اجتماع انسان ها, اساسی ترین سهم را در سلامت و اعتلای جوامع بشری بر عهده دارند.خانواده با پیمان ازدواج بین زن و مردی هوشمند و آگاه و برخوردار از بلوغ فکری و قابلیت های اجتماعی پایه گذاری میشود و این زوج ستون اصلی حیاتی ترین نهاد اجتماعی یعنی خانواده را تشکیل می دهند. در فرهنگ الهی خانواده به مثابه دژی استوار و نهادی مقدس بیشترین مسئولیت را در رشد و تحول, تربیت و تعالی و سعادت وجود انسان بر عهده دارد. خانواده ایرانی می کوشد که بر اساس تعالیم عالیه اسلام و حرکت بر مدار دینداری و خداپرستی فرزندانی خوب و صالح به جامعه تقدیم کند و خود را در زمره ی خانواده های موفق قرار دهد.
در کلیپ زیر ببینید:
در یک خانواده موفق چهار چیز باید تحقق پیدا بکند
مدت زمان: 1 دقیقه 43 ثانیه
ٰ
ارکان خانواده:
خانواده به عنوان یک نظام سازمان یافته و مستحکم دو بخش اصلی دارد:
۱- نظام اعتقادی خانواده
رویکرد اسلام به تشکیل خانواده، اعتقادی و ارزشی است نه احساسی
قَالَ صل الله علیه و آله وسلم : لَا تُنْکَحُ الْمَرْأَةُ لِأَرْبَعَةٍ لِمَالِهَا وَ جَمَالِهَا وَ نَسَبِهَا وَ لَذَّتِهَا فَعَلَیْکَ بِذَاتِ الدِّین جامع الأخبار(للشعیری)، ص: 102
پیامبر رحمت حضرت محمد صل الله علیه و آله وسلم فرمودند: تنها به منظور دستیابی به ثروت، زیبایی، حسب و نسب و لذتجویی ازدواج نکن، بر تو لازم است با دیندار ازدواج کنی. یعنی تشکیل خانواده باید مبتنی بر اعتقادات باشد نه مبتنی بر مال و منال، ثروت، زیبایی، حسب و نسب و لذتجویی.
رویکرد اسلام به تشکیل خانواده، بیشتر اعتقادی و ارزشی است تا احساسی. نمونه های زیر شاهد معتبری است بر این که خانواده در اسلام، اعتقاد محور است
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ أَحْرَزَ نِصْفَ دِینِهِ، فَلْیَتَّقِ اللَّهَ فِی النِّصْفِ الْبَاقِی
هر کس تشکیل خانواده دهد، نصف دینش حفظ شده است، پس از ازدواج بر نصف باقیمانده مراقبت داشته باشد
مَا مِنْ شَابٍّ تَزَوَّجَ فِی حَدَاثَةِ سِنِّهِ إِلَّا عَجَّ شَیْطَانُهُ یَا وَیْلَهُ یَا وَیْلَهُ عَصَمَ مِنِّی ثُلُثَیْ دِینِهِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ الْعَبْدُ فِی الثُّلُثِ الْبَاقِی کسی‌که درعنفوان جوانی، ازدواج کند، شیطان ضجه زند: وای برمن، وای برمن، که این جوان با ازدواجش، دو سومِ دینش را حفظ کرد، مواظبت کند بر باقیمانده آن. بحارالأنوار ج100ص221
پیامبراکرم(ص): المُتَزَوّجُ الْنائِمِ أفْضَلُ عِنْدَاللهِ مِنَ الصّائمِ الْقائمِ الْعَزَبِ آنکه ازدواج کرده خوابش نزد خداوند برتر است از آن روزه‌گیر شب‌زنده‌دار که ازدواج نکرده است. بحارالانوار ج 100 ص 221
خانواده اعتقادی،خانواده ای هدفمند
خانواده اعتقادی، خانواده‌ای هدفمند است، و تمام تلاش خود را در راستای هدف، قرار می‌دهد. هدف در خانواده، کمال، سعادت و قرب الی‌الله است،بنابراین افراد خانواده اعتقادی تمام سعی و کوشش خویش را در راستای نزدیک شدن به‌خدا می‌کنند و برای آنها خدا و تقرب به‌خدا مهمتر از هر چیزی است.
فرد در خانواده اعتقادی همیشه شاکر و راضی است، اهل عفو و گذشت است، سازگار و با دیگران، مهربان است. فقر و ناداری، برایش غنا و توانگری است. چون هیچ غنا و توانگری بالاتر از زندگی شیرین، زیبا و گوارا نیست.
چنین خانواده‌ای کمال‌آفرین و سعادت‌آور و درمانگر است. اصلا اختلالی پیش نمی‌آید تا نیاز به درمان باشد، بلکه خانواده معتقد به باورها و ارزش‌های دینی، از اختلالات روانی و عصبی، پیشگیری می‌کند..
زمانی که خدا و دستورات الهی بر خانه و زندگی حاکم شد، همه چیز رنگ و لعاب خدایی پیدا می‌کند. و هر چه که رنگ خدای یافت، ارزش پیدا می‌کند و زیبا می‌گردد. صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَة[1]
نکته مهم و کاربردی: نقش باورهای اعتقادی در استحکام خانواده
۲- نظام رفتاری خانواده:
مهمترین نقش‌ها در یک خانواده عبارتند از:
الف) نقش زن به عنوان همسر
ب ) نقش مرد به عنوان همسر
ج ) نقش پدر و مادر
د ) نقش فرزندان
در ادامه وظایف هر یک از این نقش‌ها را بطور خلاصه بیان می‌کنیم:
الف) وظایف مرد نسبت به زن
مرد علاوه بر برآورده کردن نیازهای مادی مثل خوراک و پوشاک و ... برای همسرش باید به نیازهای روحی زن هم توجه کند تا خانواده ای موفق و پایدار داشته باشد.
۱) برآورده کردن نیازهای روحی زن
اولین وظیفه مرد: خوش اخلاقی
دومین وظیفه مرد : صبر بر آزارهای همسر
سومین وظیفه مرد : بخشش خطای همسر
چهارمین وظیفه مرد: تشویق همسر به کارهای خوب و نهی از کارهای ناپسند
۲) برآورده کردن نیازهای دو بعدی (جسمی و روحی) زن
مهمترین وظیفه مرد : آراستگی و پاکیزگی
اذیت کردن همسر خط قرمز خانواده
نیاز جنسی بانوان ؛ نیازی دوبعدی و مهم
اهمیت بازی‌های عاشقانه در زندگی زناشویی
یک فرصت طلایی برای آقایان
طلاق عاطفی بحران خانواده‌های امروز جامعه ما
مدت زمان: 3 دقیقه 30 ثانیه
ب) وظایف زن نسبت به مرد
اولین وظیفه خانم‌ها : پاسخ به موقع به نیاز جنسی شوهر
اطاعت خانم از شوهرش یکی از شرط‌های ورود به بهشت
عشق ورزیدن به شوهر کلید گرما بخش خانواده
وظیفه چهارم بانوان: آزار ندادن همسر
خروج از منزل بدون اجازه شوهر، ممنوع
اهمیت وفای به عهد و پیمان بین زن و شوهر
هشدار به خانم‌ها: عواقب دردناک زینت کردن بدن برای نامحرم
عطر زدن خانم‌ها برای نامحرم ممنوع
هشدار به چادری‌ها: هرگونه جلب توجه مرد نامحرم ممنوع است
وظیفه هفتم خانم‌ها : محافظت زن از خود در غیاب شوهر
اثرات فوق‌العاده قدردانی خانم از شوهر خود
وظیفه نهم : بهتر است خانم خانه آزار شوهر خود را تحمل کند
وظیفه دهم : بهتر است خانم برای استفاده از مال شخصی خود از شوهرش اجازه بگیرد
توصیه های اخلاقی سه گانه مخصوص خانم‌ها
خصوصیات بهترین زنان از دیدگاه اسلام
ج) وظایف والدین نسبت به فرزندان
مهمترین وظیفه والدین: پذیرش فرزند‌آوری
دومین وظیفه والدین: پذیرش نسبی فرزند
سومین وظیفه والدین: مراقبت از فرزندان و تأمین امنیت جانی آنها
چهارمین وظیفه والدین: تأمین نیازهای فرزندان
پنجمین وظیفه والدین : توجه به طاهر بودن غذای کودک
ششمین وظیفه والدین: گرامی داشتن فرزندان
احترام به مادر کودک احترام به خود کودک است
هفتمین وظیفه والدین: تربیت اسلامی فرزندان
هشتمین وظیفه والدین:آموزش علوم مورد نیاز به فرزندان
وظیفه نهم: آموزش مهارت‌های مورد نیاز به فرزندان
وظیفه دهم: به کار گرفتن فرزند از هفت سالگی
وظیفه یازدهم: فراهم کردن زمینه ازدواج برای فرزندان
وظیفه دوازدهم: مهربان بودن با فرزندان
وظیفه سیزدهم: انتخاب نام نیکو برای فرزندان
وظیفه چهاردهم: شاد کردن فرزندان
پانزدهمین وظیفه: والدین باید مراقب حریم خصوصی خود باشند
د) وظایف فرزندان نسبت به والدین
وظایف فرزندان ۱ : صله رحم و ارتباط حضوری با والدین
مدارا کردن با والدین حتی اگر ...
اولین تکریم رفتاری: سپاس‌گزاری عملی از والدین
اطاعت از والدین چرا و چگونه؟
مهربان بودن با والدین وظیفه‌ای خطیر
پاسخگویی بی‌درنگ فرزندان به والدین مخصوصا مادر
اجازه گرفتن فرزندان از والدین برای انجام عبادات مستحبی
حریم خصوصی والدین را به رسمیت بشناسید
چگونه حُسن مصاحبت نسبت به والدین داشته باشیم؟
مهمترین مصادیق احترام به والدین
گفت‌و‌گوی شایسته و کریمانه با والدین/ تلنگری مهم
گرامی داشتن دوستان پدر (تکریم اجتماعی)
فرزند کاری نکند که مردم به والدین او دشنام بدهند
راهکارهای عملی برای کارآمدی و موفقیت خانواده:
۱- خانواده ارتباط محور
ویژگی‌های خانواده ارتباط محور از دیدگاه روانشناسی
خانواده ارتباطی، خانواده ایست که اعضای خانواده به هم نزدیکند و علی رغم ارتباط فیزیکی، دلها و قلب ها، هم با یکدیگر مرتبط و نزدیک است. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و توسعه فضای مجازی، که منافع فراوانی برای بشریت داشته است، آسیب هایی هم به همراه داشته است، که عدم توجه به آن آسیب ها ممکن است منجر به فروپاشی خانواده گردد.
در ایام قدیم اکثر مردم تلویزیون نداشتند. از ماهواره، اینترنت، تلفن همراه و ....، خبری نبود. لذا اعضای خانواده بیشتر فرصت می کردند دور هم بنشینند و با هم گپ و گفتگو و درد و دلی داشته باشند. زمانی که اعضای خانواده، شب دور هم می نشستند و مادر خانواده از کارهای روزانه اش، از شستن ظروف؛ لباس‌ها، نظافت منزل، خانه‌داری، بچه‌داری و ..... تعریف می‌کرد، بچه‌ها و پدر از زحمت‌هایی که مادر از صبح در خانه کشیده است، اطلاع یافته و ضمن تشکر و سپاسگذاری از مادر، قدردان معنوی و قلبی از زحمات مادر بودند.
به همین نحو پدر و هریک از دختر و پسرها درد و دل‌های‌شان را می‌گفتند، علاوه‌براین، هر کدام فرصت می‌یافتند، سفره دلشان را باز کنند و ناگفتنی‌ها را بگویند و انرژی‌های نهفته متراکم را آزاد سازند، که این تخلیه احساسات و هیجانات علاوه بر سالم‌سازی خانواده ، موجب اطلاع یافتن هر یک از اعضای خانواده از وضعیت افراد، خصوصا والدین از وضعیت فرزندان می‌گردید تا به ضعف و نقص‌ها یا نقطه قوت‌ها آگاهی یافته، و بتوانند برای جبران نقص‌ها یا تقویت قوت‌ها برنامه‌ریزی نمایند.
جالب است که این گعده خانوادگی، علاوه بر ایجاد آرامش و سکون در خانواده، موجب استعدادیابی فرزندان گردیده، و از وضعیت و جو حاکم بر خانواده که مثبت یا منفی است، اطلاع پیدا می‌کردند.
الف) ارتباط کلامی
به خانواده ماشینی و ابزار محور نه بگوییم!
امروزه خانواده‌های اعتقاد محور و ارتباط محور، جایشان را به خانواده‌های ابزار محور داده‌اند. امروزه خانواده ارتباطی به خانواده ماشینی تبدیل شده است.
خانه‌هایمان را هم‌چون سمساری پر از ابزار و آهن آلات کرده‌ایم، هزینه‌های خانه را افزایش داده‌ایم به‌گونه‌ای که، به‌صورت عادی و معمولی از پی هزینه‌ها برنمی‌آییم. لذا پدر خانه مجبور به کار دوشیفت و سه‌شیفت یا اضافه‌کاری شده است، در این‌صورت دیگر وقتی برای ارتباط یا حوصله‌ای برای همدلی و همدردی با اعضای خانه؛ باقی نمی‌ماند.
پدری می‌گفت من قد و طول بچه‌ام را فقط در خواب دیدم نه در بیداری، چون شب دیروقت به منزل می‌روم که بچه‌ها خوابند و صبح زود، هوا تاریک برای کار از منزل بیرون می‌آیم، که باز هم بچه‌ها خوابند، لذا من هیچ‌وقت بچه‌ام را راست قامت نمی‌بینم.
شاید اگر تشریفات این خانه کاهش می‌یافت و از زرق و برق وسایل، کاسته می‌شد، نیازی به کار سه‌شیفت نبود. گاهی اوقات حضور بیشتر پدر در خانه، موجب کاهش هزینه در منزل می‌گردد. چون کاهش حضور پدر در منزل، سبب خلأ عاطفی اعضای خانواده، یعنی مادر و فرزندان می‌گردد.
لذا مادر خانواده برای جبران این خلأ عاطفی، دست به یک سری تغییرات در وسایل منزل نظیر: تعویض پرده‌ها، خرید مبلمان و .... می‌زند از طرفی پدر هم برای جبران عدم حضورش، اقلامی نظیر: تنقلات رنگارنگ، خوراکی‌های متنوع و اسباب بازی‌ها و دیگر وسایل سرگرم کننده می‌خرد، در نتیجه، هزینه‌ها بالاتر می‌رود.
کار زیاد و بیش از ظرفیت، یک نوع سرقت و دزدی از حق و حقوق خانواده است، لذا موجب بی‌برکتی میشود و هزینه‌های خانواده را افزایش می‌دهد.
آقایون چقدر باید برای خانواده وقت بگذارند؟
بهتر است مردان چند ساعت برای خانواده وقت بگذارند؟
اگر بر اساس روایت نهج البلاغه، تقسیم ساعات شبانه روز را در نظر بگیریم؛ شبانه روز به سه بخش تقسیم میشود: ۸ ساعت کار؛ ۸ ساعت عبادت و ۸ ساعت استراحت، در این‌صورت مرد زمان خوبی را می‌تواند به خانواده اختصاص دهد[1][1].
امام‌علیعلیه السلام می‌فرماید: برای مؤمن شبانه روز، سه بخش است؛ بخشی به مناجات با خداوند، یک قسمت به کسب‌و‌کار برای امر معاش و یک بخش هم برای تفریح، استراحت و لذات حلال و سالم[2][2].
اما بر اساس روایت امام‌رضاعلیه السلام شبانه روز، به چهاربخش تقسیم میشود که در این‌صورت حضور پدر در کنار خانواده بیشتر خواهد بود.
امام رضاعلیه السلام می فرماید: تلاش کنید برنامه شبانه روز را به چهار قسمت تقسیم کنید: یک قسمت برای مناجات با خدا؛ یک قسمت برای إمرار معاش؛ یک قسمت برای زیارت و ملاقات برادران دینی و یک قسمت هم برای تفریح سالم و استراحت[3][3].
از این روایت استفاده میشود که، یک چهارم زمان؛ که ۶ ساعت می شود، به کار در بیرون از منزل اختصاص می‌یابد.
با جمع بین دو روایت به این نتیجه می‌رسیم که حداقل ۱۲ ساعت و حداکثر ۱۸ ساعت، حضور پدر در منزل سفارش شده است.البته بخشی از حضور در منزل برای عبادت ، بخشی برای استراحت و بخشی برای تفریحات سالم خواهد بود.
نکته مهم :
اگر فرد توانمندی‌های زیادی دارد و از مهارت، هنر و فنون خاصی برخوردار است، می‌تواند با حضور در خانه در کنار سایر اعضای خانواده به فعالیت‌های درآمدزا بپردازد، که در این‌صورت هم در کنار خانواده است و هم در کنار اعضای خانواده با فعالیت‌هایی نظیر: صنایع دستی، نساجی، قالی‌بافی، تولید و بسته‌بندی انواع لبنیات؛ ترشیجات، پخت شیرینی‌های خانگی، پرورش گل‌های زینتی و .... اوقات فراغت خود و سایر اعضای خانواده را پر کند، در ضمن آموزش شغل و مهارت، می‌تواند برای آینده بچه‌ها هم مفید باشد، که اگر در آینده با معضل بیکاری مواجه شدند، حداقل تخصص‌هایی از خانواده به ارث برده باشند.
دلیل اصلی طلاق‌ها چیست؟ کلیپ زیر را ببینید
مدت زمان: 4 دقیقه 20 ثانیه
گفتگوی اعضای خانواده باید محترمانه باشد
ارتباط اعضای خانواده به دو صورت می‌باشد: ارتباط کلامی و ارتباط غیر کلامی.
ابتدا ارتباط کلامی و توصیه‌های اسلام در این مورد را مطرح می‌کنیم:
در شیوه برقراری ارتباط کلامی، تفاوت‌هایی بین افراد کودک و بزرگسال و زن و مرد دیده میشود، در مورد کودکان فراهم کردن زمینه گفتگو در رشد و بالندگی آنها تأثیر مهمی دارد و برعکس، نبودن شرایط مناسب برای گفتگو و بیان احساسات و عواطف، به سرکوبی عواطف و بازداری شناختی کودک می‌انجامد.
روابط کلامی در خانه آن مقدار که برای زن اهمیت دارد برای مرد اینگونه نیست و او در روابط به صرف حضور بیشتر توجه دارد.تعالیم اسلام درباره نحوه گفتار و بیشتر مضمون آن، توصیه‌های دارد که از ابتدا تا انتهای گفتار را در بر می‌گیرد:
۱- گفتگوی اعضای خانواده باید محترمانه و با آهنگ ملایم باشد:
در قرآن کریم آیه ۱۹ سوره لقمان برای تشویق کردن افراد به لطیف کردن صوت، تشبیهی دارد که فرد را به صوت ملایم در همه جا بویژه در محیط خانه برمی‌انگیزد .
در روایتی1 حتی عطسه با صدای بلند و دلخراش و زشت هم مصداق زشت‌ترین صوت‌ها معرفی شده بنابراین فریاد‌زدن و استفاده از اصوات و عناوین نامناسب در ارتباط کلامی اعضای خانواده به طریق اولی مذموم و قبیح است به عنوان مثال اینکه مرد همسرش را با کلمه ضعیفه و امثال آن خطاب کند بی‌احترامی و صوت زشت حساب می شود.
امام صادق علیه السلام فرمودند: ای مهزم شیعه ما، صدایش از گوش خودش فراتر نمی‌رود۲. ای[4]ن عبارت حضرت کنایه از ملایم بودن و لطافت طبع است که شیعیان باید سعی کنند که اینگونه باشند.۳
۱- امام جعفر صادق علیه السلام را سؤال کردم از قول خداى عز و جل: «إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ». فرمود: «یعنى عطسه زشت». و ترجمه آیه این است: «به درستى که ناخوشترین آوازها، هر آینه آواز خرها است». تحفة الأولیاء (ترجمه أصول کافى)، ج۴، ص: ۷۴۵
نکات قابل توجه:
عامل جلب محبت : صدا کردن همسر با نامی که دوست دارد
اثرات فوق‌العاده ابراز کردن عشق
اهمیت تشکر زبانی اعضای خانواده از یکدیگر
راهبرد چهارم در موفقیت خانواده : شکرگزاری و سخن گفتن از نعمت‌های بی‌پایان خداوند
ب) ارتباط غیرکلامی
اهمیت ارتباط غیرکلامی(زبان بدنی)
مقدمه‌ای بر ارتباط غیر کلامی:
منظور از ارتباط، تنها ارتباط کلامی نیست، ارتباط چشمی، از اینکه چشمش را ببین، دلش را بخوان یا ارتباط چهره به چهره، که چهره‌ای متبسم و گشاده رو داشته باشد، یا زبان بدنی و تماس لمسی و در آغوش کشیدن بچه‌ها، ارتباط‌هایی هستند که آثارشان کمتر از ارتباط کلامی و گفتاری نیست.
آموزه‌های اسلام درباره روابط غیر کلامی اعضای خانواده نکات جالب توجهی دارد که عمل به آنها به پیشگیری و درمان بسیاری از مشکلات کمک می‌کند.
نکته اول:
حسن خلق در روابط غیر کلامی، مصادیقی مثل چهره گشاده و روی باز دارد که در معارف دینی به آن توصیه شده است: از حضرت امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: براى اهل بهشت چهار نشانه است چهره گشاده، زبان گویا و لطیف، دل مهربان و دست بخشنده[5][1].
رسول مهربانی فرمودند: ای کسانی که با اموال خود نمی‌توانید به مردم کمک کنید(کسانی که تمکّن مالی ندارید) با چهره گشاده و خندان مردم را ملاقات کنید[6][2].
نکات کاربردی این بخش:
نگاه مهربانانه یکی از مهمترین بخش‌های ارتباط غیرکلامی(زبان بدن)
اثرات نگاه محبت‌آمیز والدین به فرزندان و شاد کردن آنها
فروتنی و تواضع یکی دیگر از مهمترین بخش‌های ارتباط غیرکلامی(زبان بدن)
راهکارهای عملی برای افزایش مهارت ارتباطی اعضای خانواده
در محیط خانواده چه زمانی سکوت بهتر است چه زمانی سخن گفتن؟!
۲- صداقت بین اعضای خانواده
صداقت بین اعضای خانواده دومین راهکار کارآمدی خانواده
دومین راهکار برای موفقیت و کارآمدی خانواده :صداقت بین اعضای خانواده
اولین توصیه ما ارتباط محور بودن خانواده در دو بعد کلامی و غیر کلامی(زبان بدن) بود که گفته شد و اما دومین توصیه صداقت بین اعضای خانواده است.
صداقت از عوامل موثر دربهبود روابط خانوادگی است که زمینه اعتماد به یکدیگر و برقراری رابطه را فراهم می‌کند. صداقت در تحلیل روانشناختی به گفتار و رفتاری اطلاق میشود که فرد انگیزه و قصدی مغایر با مفاد گفتار ورفتارش نداشته باشد.
هنگامی که فرد در ارتباط کلامی یا بدنی صداقت نداشته باشد، ارتباطی متعارض و ناهمگون شکل می‌گیرد در نتیجه در رابطه‌های بعدی، فرد اعتماد کافی به شخص دروغ‌گو ندارد و ممکن است از انگیزه او غفلت کند یا به رفتار نامناسب در برابر او دست بزند.
عدم صداقت در روابط زن و شوهری، فضای خانواده را به بی‌اعتمادی وبدبینی و استرس می‌کشاند و زمینه اختلافات متعددی را فراهم می‌کند. اولیای دین علیهم السلام به دلیل تأثیر دروغگویی در تخریب اعتماد در روابط بین فردی ، بر صداقت و دوری از دروغ بسیار تأکید دارند.
امام باقر علیه السلام فرمودند: قطعاً دروغگویی، از بین برنده و خراب کننده ایمان است[7][1].
به فرموده امیرالمومنین علیه السلام کسی که میخواهد مزه لذت بخش ایمان واقعی به خدا را بچشد باید دروغ را چه به شوخی و چه جدی، ترک کند[8][2]
به فرموده پیامبر اسلام صل الله علیه و آله سرشت و طبیعت مومن ممکن است بر هر خصلتی استوار باشد به جز دروغگویی و خیانت[9][3].
۳- خوش‌بینی اعضای خانواده
خوش‌بینی راهکار سوم برای کارآمدی نظام خانواده
راهکار سوم : خوش بینی
راهکار سوم برای کارآمدی و موفقیت اعضای خانواده خوش‌بینی نسبت به یکدیگر است. خوش‌بینی و گمان نیکو نسبت به یکدیگر ، نسبت به حوادث و مسائل زندگی و نسبت به خداوند در سلامت خانواده نقش مهمی دارد. در زندگی خانوادگی خوش‌بینی در پیشگیری و حل بسیاری از مشکلات موثر است.
برای پدیدآیی حالت خوش‌بینی، زن و شوهر باید در ابتدای زندگی نهایت تلاش خود را برای شناخت یکدیگر مصروف نمایند وموازین اخلاقی را در همه رفتارها رعایت کنند. اعضای خانواده با رعایت این شرایط و در سایه اعتماد متقابل میتوانند در جهت دوری از بدگمانی و ایجاد خوش‌بینی در یکدیگر تلاش کنند.
خوش‌بینی موثر در موفقیت و کارآیی خانواده را در سه بعد می‌توان بررسی کرد:
۱- خوش‌بینی نسبت به برادران دینی(اعضای خانواده):
در متون دینی بر خوش‌بینی نسبت به برادران دینی وتفسیر و تعبیر رفتار آنها به بهترین وجه تأکید و به صراحت از افراد خواسته شده از بدگمانی دوری کنند.
یعنى هر گفتار و کردارى که از برادرت صادر شود آن را حمل بر وجه احسن کن گرچه به ظاهر خوب نباشد و از آن بازرسى مکن تا دلیلى قطعى و مانع تأویل به دستِ تو آید زیرا گمان بسا خطا باشد و وارسى هم غدقن است چنانچه خدا فرموده است: «به راستى بعضى گمانها گناه است» و سپس فرمود: «وارسى نکنید»[10][1].
این جمله در نهج البلاغه از حضرت امیر المومنین علیه السلام نقل شده است و حاصلش این است که: هر گاه کلمهاى که دو توجیه دارد از برادر دینی‌ات صادر شود بر تو لازم است که آن را به خوبى تفسیر کنى گرچه معنى مجازى باشد یا به کنایه و توریه بر آن دلالت کند و قرینه هم نباشد خصوص اگر خودش مدعى شود که همان معنای خوب را قصد کرده است.
در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام صل الله علیه و آله مىخوانیم:
سه چیز است که وجود آن در مؤمن پسندیده نیست، و راه فرار دارد، از جمله سوء ظن است که راه فرارش این است که به آن جامه عمل نپوشاند[11][2].
فضای روانشناختی خانواده باید به گونه‌ای باشد که افراد، بیشتر به جنبه‌های مثبت یکدیگر توجه کرده و نکات منفی را بیش از حد بزرگ‌نمایی نکنند تا اینکه اعتماد متقابل تقویت شود و زمینه خوش‌بینی افراد به هم فراهم شود.
ابعاد دیگر خوش بینی:
بعد دوم از خوش بینی و تأثیر آن در افزایش کارآمدی خانواده
خوش‌بین بودن به خداوند و تأثیر آن در افزایش کارآمدی خانواده
۴- قناعت ورزی اعضای خانواده
قناعت راهکار چهارم برای کارآمدی و موفقّیت خانواده
راهکار چهارم برای افزایش کارآمدی نظام خانواده: قناعت
در عصر حاضر، وسایل رفاهی گسترش زیادی پیدا کرده و زمینه استفاده از امکانات جدید و تجملی بسیار گسترده شده است. این امر باعث شده در محیط خانواده‌ها نیز تفاوت‌های بسیاری در امکانات زندگی مشاهده شود. از سوی دیگر، امکان زندگی مادی بهتر برای همگان میسور نیست و در این رقابت ناسالم بسیاری عقب می‌مانند در نتیجه این اختلاف درآمدها و تفاوت در امکانات زندگی مادی، ممکن است زمینه‌ای برای بروز نارضایتی و تعارضات و مشکلات زیادی در خانواده شود. تعالیم اسلام برای پیشگیری و کاهش این اختلافات، افراد را به قناعت و دوری از تجمل توصیه می‌کند.
امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: آدمى را قناعت براى دولتمندى، و خوش خلقى براى فراوانى نعمتها کافى است.واز امام علیه السلام سؤال شد تفسیر آیه، «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً»(نحل،۹۷) چیست؟ فرمود: آن زندگى با قناعت است[12][1].
مفسران در مورد «حَیات طَیّبه» (زندگى پاکیزه) که در این آیه مطرح شده است دیدگاههاى متفاوتى دارند؛ از جمله روزى حلال، عبادت همراه با روزى حلال یا توفیق بر اطاعت فرمان خدا. در احادیث نیز حیات طیّبه را قناعت و رضایت به نصیب الهى معرفى کرده اند.[13][2]
نکته:
زندگی پاکیزه، زندگی همراه با قناعت است ، در واقع حیات طیّبه زندگی همراه با رضایت به هر چه که خدا داده است یا نداده است یا حتی داده و بعدا گرفته است.
نکاتی جالب در بحث قناعت:
اهمیت قناعت و اثرات آن در خانواده
اهمیت قناعت و مضرات حرص و طمع
چگونه در خانواده قناعت را نهادینه کنیم؟
۵- صبر اعضای خانواده
راهکار پنجم برای کارآمدی خانواده : صبر در برابر مشکلات
راهکار پنجم برای موفقیت و کارآمدی خانواده : صبر در برابر مشکلات
صبر از صفات اخلاقی است که در زمره ویژگی‌های همسر مناسب، ذکر شده است و برای مرد صبور نیز درجه خاصی در بهشت قرار داده شده است. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: در بهشت درجه‌ای است که کسی به آن دست پیدا نمی‌کند جز ... مرد عیال‌وار صبور[14][1]!
در روایت کلمه ذوعیال این نکته را می‌رساند که اگر مرد صاحب زن و فرزند و عیال‌وار در برابر مشکلات زندگی صبر کند ،درجه ویژه‌ای از بهشت نصیب او خواهد داشت.
بردباری و تحمل در برابر مشکلات خانواده، لازمه رویارویی مناسب و حل مشکل است. در صورتی که اعضای خانواده با مشکلات عادی دچار تنش شوند، آسیب‌پذیری آنها و بروز اختلافات امری اجتناب‌ناپذیر است . صبر از مهمترین صفات نفسانی و بازدارنده این مشکلات است و در متون اسلامی به منزله اصل و رکن ایمان محسوب شده است.
حضرت امیر علیه السلام می‌فرمایند: صبر را پیشه خود سازید چون صبر برای حفظ ایمان به منزله سر برای بدن است و بدنی که سر ندارد هیچ خیری در او نیست و ایمانی که با صبر همراه نباشد هم هیچ خیر و فایده‌ای ندارد[15][2].
نکاتی پیرامون اهمیت صبر:
عواقب ناگوار صبرنکردن بر مشکلات زندگی
اهمیت صبر بر رفتار نامناسب دیگران در خانواده
لزوم توصیه کردن به صبر در خانواده
۶- سخاوت مدیر خانواده
سخاوت مدیر خانواده راهبردی مهم
ششمین راهکار برای کارآمدی نظام خانواده، سخاوت مدیر خانواده است. سخاوت و روحیه گشاده دستی از صفات بسیار موثراعضای خانواده، به ویژه مرد است.
پیامبر اسلام صل الله علیه و آله فرمودند: بهترین مردان شما کسانی هستند که ... گشاده دست و سخاوتمند می‌باشند ، به پدر و مادر خود نیکی می‌کنند و کاری نمی‌کنند که همسر و فرزندان آنها مجبور شوند که به دیگران پناه ببرند...[16][1] .
از آنجا که معمولاً مردان مسئولیت اقتصادی خانواده را به عهده دارند، بخل‌ورزی آنها شرایط رفاهی خانواده را دشوار می‌کند تا حدی که اعضای خانواده آرزوی مرگ پدر خانواده را در دل می‌گذرانند.
امام رضا علیه السلام می‌فرمایند: سزاوار است که مرد بر اهل و عیالش توسعه دهد (سخاوتمند و گشاده دست باشد) تا اینکه آرزوی مرگ او را نداشته باشند.[17][2]
نکات حول محور سخاوت:
سخاوت از طرف خانم خانه چگونه باشد؟
جاهل سخاوتمند بهتر است یا عابد بخیل؟!
۱- لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ فِیهَا مَعَایِشَهُ [مَعَاشَهُ] وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی فِیهَا بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُل شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید ؛ ج۱۹ ؛ ص۳۳۸
۲- تحف العقول؛ ص۲۰۳
۳- اجْتَهِدُوا أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ؛ سَاعَةً لِلَّهِ لِمُنَاجَاتِهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ الثِّقَاتِ ....... وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ السَّاعَات. بحار الأنوار؛ ج۷۵؛ ص۳۴۶
۲- قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: یا مهزم شیعتنا من لا یعدو(او لا یعلو) صوته سمعه. شرح الکافی-الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندرانی)، ج۹، ص: ۱۶۳
۳- برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به کتاب خانواده آقای سالاری
۱- مِنْ کِتَابِ وَرَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ أَرْبَعُ عَلَامَاتٍ وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسَانٌ فَصِیحٌ لَطِیفٌ وَ قَلْبٌ رَحِیمٌ وَ یَدٌ مُعْطِیَة إرشاد القلوب إلى الصواب، ج۱، ص: ۱۷۳
۲- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ. الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۲، ص: ۱۰۳
۱- عنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ الْکَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِیمَانِ[7][1]. الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۲، ص: ۳۳۹
۲- قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّى یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ. الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۲، ص:۳۴۰
۳- َ قَالَ ص یُطْبَعُ الْمُؤْمِنُ عَلَى کُلِّ خَصْلَةٍ وَ لَا یُطْبَعُ عَلَى الْکَذِبِ وَ لَا عَلَى الْخِیَانَةِ. تحف العقول، النص، ص: ۵۵
۱- قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی کَلَامٍ لَهُ ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى یَأْتِیَکَ مَا یَغْلِبُکَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیْرِ مَحْمِلًا. الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۲، ص: ۳۶۲
۲- ثلاث فى المؤمن لا یستحسن، و له منهن مخرج، فمخرجه من سوء الظن ان لا یحققه. محجة البیضاء؛ جلد ۵ صفحه۲۶۹.
۱- قَالَ ع کَفَى بِالْقَنَاعَةِ مُلْکاً وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِیماً وَ سُئِلَ ع عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى- فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً فَقَالَ هِیَ الْقَنَاعَة نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۵۰۶
۲- معانى الاخبار، ص 388؛ مجموعهى ورام، ج 2، ص 170 و 230 و امالى طوسى، ص 275
۱- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ فِی الْجَنَّةِ دَرَجَةً لَا یَبْلُغُهَا إِلَّا إِمَامٌ عَادِلٌ أَوْ ذُو رَحِمٍ وَصُولٌ أَوْ ذُو عِیَالٍ صَبُورٌ.بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۱۰۱، ص: ۷۰
۲- قال امیرالمومنین علیه السلام:...عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا خَیْرَ فِی جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَهُ وَ لَا [خَیْرَ] فِی إِیمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَه.نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۴۸۲
۱- قَالَ إِنَّ مِنْ خَیْرِ رِجَالِکُمُ التَّقِیَّ النَّقِیَّ السَّمْحَ الْکَفَّیْنِ السَّلِیمَ الطَّرَفَیْنِ الْبَرَّ بِوَالِدَیْهِ وَ لَا یُلْجِئُ عِیَالَهُ إِلَى غَیْرِهِ... وسائل الشیعة، ج۲۰، ص: ۳۴
۲- قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَى عِیَالِهِ لِئَلَّا یَتَمَنَّوْا مَوْتَهُ.وسائل الشیعة، ج۲۱، ص: ۵۴۱
مطلب کامل و جامعی بود
ممنون